نام علمی :
Papaver sumniferum
تیره ی : Papaveraceae
گیاهشناسی
خشخاش ، گیاهی است علفی و یکساله که تاکنون بیش از 200 گونه متعلق به گیاه خشخاش شناسایی شده اند . علاوه بر گونه های متعدد ، خشخاش دارای زیرگونه ، واریته و فرمهای متفاوتی نیز هست . برخی از محققان اسیا را منشأ این گیاه میدانند . در حالیکه عده ای دیگر معتقدند خشخاش گیاهی مدیترانه ای است . طبق فلور اروپا خشخاش دارای سه زیرگونه به نام های سومنی فروم سونگاریکم ( کشت میشوند ) و زیرگونه ی وحشی ستی گروم (کپسول کوچکی دارد ) میباشد . برای کاشت و تکثیر خشخاش به منظور استخراج مواد مؤثره ی مورد انتظار ، همواره باید از گونه ها و یا واریته هایی استفاده نمود که نه تنها نسبت به آفات و بیماریها مقاوم باشند ، بلکه از میوه های زیاد و مقادیر فراوان آلکالویید نیز برخوردار باشند. ارقام انتخاب شده باید ساقه های محکمی داشته باشند ، بطوریکه با وزش باد روی زمین نخوابند ، در غیر اینصورت نه تنها گیاهان مقدار بسیار کمی گل و در نتیجه میوه تولید می کنند ، بلکه مقدار مواد مؤثره ی آنها بسیار ناچیز خواهد بود .خشخاش دارای ریشه ای است مخروطی و کم و بیش چوبی که بطور مستقیم در زمین فرو میرود . طول ریشه ی اصلی این گیاه متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد . طول ریشه بطور متوسط بین 18 تا 20 سانتیمتر و قطر آن 1 تا 2 سانتی متر است . ریشه ی خشخاش دارای انشعابهای کمی است و ریشه های جانبی ، شبکه ی بسیار وسیعی از ریشه های ظریف را تا عمق 50 تا 100 سانتی متری خاک ، بوجود می آورند . قسمت فوقانی ریشه قطور تر است و باعث استحکام ساقه میشود.
ساقه ، مستقیم ، استوانه ای شکل با سطحی صاف و به رنگ سبز روشن است . ارتفاع آن متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و بین 50 تا 150 سانتی متر میباشد . قسمت فوقانی ساقه ، انشعابهای بیشتری دارد . پس از رویش بذرها ، برگهای طوقه ای شکل بوجود می آیند . این برگها طویل و بیضی شکل هستند و در سطح زمین قرار میگیرند . برگها بدون دمبرگند و بصورت متناوب روی ساقه قرار میگیرند . برگهای پایین ساقه بزرگترند که بتدریج به طرف بالا کوچکتر و تخم مرغی شکل میگردند . از زاویه ی بین برگها ساقه ها منشعب میشوند . گلها در انتهای ساقه های اصلی و فرعی پدیدار میشوند . این گلها دارای گلبرگهای سفیدی هستند که ناحیه ی فوقانی آنها به رنگ بنفش تیره یا روشن میباشد . البته گلها به رنگهای دیگری مانند قرمز و سیاه نیز دیده میشوند . طول آنها به 6 تا 12 سانتی متر میرسد .
پس از بارور شدن تخمدان خشخاش ، میوه به شکل گرز توخالی تشکیل می شود . داخل میوه قسمتهای حجره مانندی وجود دارد که شکل ، رنگ ، اندازه ی آنها در گونه های مختلف متفاوت است و از اختصاصهای گونه ای به شمار میروند . قطر میوه از 2 تا 3 الی 6 تا 8 سانتیمتر متغیر است . شکل و رنگ میوه ها نیز متفاوت است و معمولا به شکل های مختلف و رنگهای سبز روشن یا آبی ( تیره یا روشن ) مشاهده میگردد .
در میوه های رسیده ی خشخاش چند نوع آلکالویید وجود دارد که صنایع نوین دارویی اکثر کشورها آنها را پس از استخراج برای تهیه ی داروهای ضد دل درد ، تسکین دهنده ی سرفه و مسکن دردهای شدید بکار میبرند.
مواد مؤثره
میوه های سبز و کاملا رسیده حاوی مقادیر مختلف ترکیبات آلکالوییدی از نوع آلکالویید های حقیقی و متعلق به گروه فنیل آلانین (تیروزین) بوده و یا شامل الکالوییدهایی میباشند که محتوی فنانترن هستند . مقدار کلی آلکالویید در میوه های رسیده متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و بطور کلی بین 0/4 تا 1/5 درصد است . تاکنون از میوه های کپسولی شکل خشخاش بیش از 25 نوع آلکالویید استخراج شده که مهمترین آنها عبارتند از : (( مرفین ( 9 تا 10 درصد ) ، نارکوتین (4 تا 5 درصد ) ، پاپاورین ( 0/8 تا 1 درصد ) ، از آلکالویید های دیگر خشخاش که کم و بیش در صنایع دارویی استفاده میشوند ، میتوان از تبائین ( 0/4 تا 0/5 درصد ) ، کدئین ( 0/3 تا 0/4 درصد ) ، نارسئین ، کریپتوپین ، پزودومرفین ، لائودانین نام برد . آلکالوییدهای دیگری نظیر پروتوپین ، لائوتوپین ، لائودانوزین ، به مقادیر بسیار کم از میوه های خشخاش استخراج گردیده اند .
بذر خشخاش
بذرها در اوایل تشکیل در دیواره های حجره مانند میوه جای دارند که با رسیدن و کامل شدن ، بتدریج از دیواره ها جدا میشوند و در گرز فرو میریزند . بذرها در گونه های مختلف به رنگ و اندازه ی متفاوت و معمولا کروی یا لوبیایی شکل میباشند . رنگ آنها همچنین از سفید تا سیاه متغیر بوده و از اختصاصهای گونه ای به شمار میرود . بذر خشخاش معمولا فاقد آلکالویید بوده و حاوی 40 تا 55 درصد روغن است که این روغن بسیار خوشمزه میباشد و عمدتا برای پخت مواد غذایی و مخصوص انواع شیرینی مورد استفاده قرار میگیرد . بذرها همچنین حاوی 20 تا 25 درصد پروتئین میباشند . وزن هزار دانه ، 0/3 تا 0/6 گرم است .
مراحل رشد خشخاش
طول دوره ی رشد گیاهانی که در فصل بهار کشت میشوند ، بین 120 تا 160 روز است . دوره ی رشد خشخاش ( از کاشت بذرها تا رسیدن و کامل شدن میوه ها ) به 6 مرحله تقسیم میشود .عبارتند از :
مرحله ی اول ، مرحله ی جنین یا خواب بذر : بذرهای خشخاش به مدت 4 تا 5 سال از قوه ی رویشی مناسبی برخوردارند ، ازین رو میتوان بذرهای مورد نظر را با حفظ قوه ی رویشی تا مدت مذکور در مکانهای مناسب نگهداری نمود .
مرحله ی دوم ، مرحله ی سبز شدن بذر : این مرحله از سبز شدن بذر تا تشکیل برگهای طوقه ای به طول می انجامد . درجه ی حرارت مناسب برای رویش بذر ، 7 تا 8 درجه ی سانتی گراد است و معمولا 15 تا 20 روز پس از کشت بتدریج سبز میشوند .
مرحله ی سوم ، مرحله ی تشکیل برگهای طوقه ای : گیاه نیز درین مرحله به ساقه میرود . این مرحله طولانی ترین مرحله است و به شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و معمولا بین 50 تا 60 روز به طول می انجامد . چنانچه گیاهان در فصل بهار با تاخیر کاشته شوند ، ( اواسط یا اواخر بهار ) این مدت کوتاهتر میشود . میانگین درجه حرارت مطلوب درین مرحله ، 12 تا 14 درجه ی سانتی گراد است . درین مرحله ، آبیاری ( یا بارندگی ) به مقدار متوسط برای گیاهان مطلوب خواهد بود . اگر درین مرحله هوا گرم باشد برگها کوچکتر خواهند شد و دوره ی رویشی گیاهان نیز کاهش خواهد یافت . گیاهان درین مرحله سرما را براحتی تحمل میکنند ، حتی دمای 4- تا 5- درجه ی سانتی گراد.
مرحله ی چهارم ، مرحله ی طویل شدن ساقه : دراین مرحله ، نه تنها رشد ساقه کامل می شود و ساقه طول نهایی خود را کسب می کند ، بلکه رویش انشعابهای ساقه ای نیز آغاز میشود و این مرحله تا تشکیل غنچه و باز شدن گلها ادامه می یابد . این مرحله حدود 25 تا 30 روز به طول می انجامد و میانگین درجه حرارت مطلوب درین مرحله ، 16 تا 18 درجه سانتی گراد گزارش شده است . گیاهان در مرحله ی چهارم به آب و مواد غذایی مناسب و همچنین بیش از مراحل دیگر ، به ازت نیاز دارند . درین مرحله ، هوای گرم و خشک و بارندگیهای شدید برای رویش گیاهان مطلوب نیست ، زیرا بارندگی باعث ریزش گلها میشود .
مرحله ی پنجم ، مرحله ی گلدهی : درین مرحله نمو گلها کامل میشود و پس از 4 تا 6 روز گلها کاملا باز میشوند و رسیدن میوه ها و کامل شدن بذرها آغاز می گردد . مدت زمان مورد نیاز گیاه درین مرحله متفاوت است به گونه ی گیاه و شرایط آب و هوایی ومحل رویش بستگی دارد که معمولا بین 20 تا 30 روز است . ابتدا ریزش گلبرگها آغاز میشود ، سپس طی 10 تا 14 روز میوه ی گرز مانند و بذرهای داخل آن بتدریج می رسند درین مرحله ، میوه ها حاوی شیرابه ای میباشند که با تیغ زدن به آنها ، این شیرابه به خارج تراوش می کند . رطوبت کافی و درجه ی حرارت نسبتا بالا ( 18 تا 20 درجه سانتی گراد ) سبب تسریع در رشد و نمو گرزها می شود .
مرحله ی ششم ، رسیدن بذرها و میوه : درین مرحله ، میوه ها و بذر ها ، رنگهای ثابت و واقعی خود را می یابند . بذر ها پس از رسیدن از دیواره های میوه جدا میشوند و به درون کپسول ریزش میکنند . زمان مورد نیاز درین مرحله متفاوت است و به گونه ی گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش آن بستگی دارد و معمولا بین 15 تا 25 روز است . خاک درین مرحله باید از رطوبت مناسبی برخوردار باشد . با رسیدن و کامل شدن میوه و بذرهای محتوی آن ، برگها بتدریج خشک و ساقه ها با کمترین فشار شکسته می شوند . از علائم دیگر رسیدن میوه ها این است که با تکان دادن آن ، صدای برخورد بذرها به دیواره ی داخلی میوه شنیده میشود.
نیازهای اکولوژیکی
این گیاه را تقریبا در هر اقلیمی میتوان کشت نمود . رویش بذر خشخاش در درجه حرارت های پایین نیز امکانپذیر است ، بطوریکه بذر ها در درجه حرارت بین 3 تا 4 درجه ی سانتی گراد جوانه میزنند . ولی چنانچه خاک از درجه حرارت های بالاتری ( 7 تا 8 درجه ی سانتی گراد ) برخوردار باشد ، رویش آنها سریع تر انجام می پذیرد . به هر حال ، بذر ها 15 تا 20 روز بعد از کشت سبز میشوند . درجه حرارتهای بالا ( 20 تا 25 درجه سانتی گراد ) برای جوانه زنی مناسب نیست و موجب اختلال در سبز شدن بذر میشود . گیاهان کوچک پس از رویش ، بدون هیچ گونه آسیبی قادر به تحمل درجه حرارت بین 4 تا 5 درجه سانتی گراد میباشند . این گیاهان در محل چهار تا شش برگی ، دمای بین 15- تا 20- درجه ی سانتی گراد را به خوبی تحمل میکنند . بطورکلی ، درجه حرارتهای پایین و هوای خنک ، برای رشد و نمو خشخاش مناسب میباشد . هوای بسیار گرم برای رویش خشخاش مناسب نیست ، زیرا افزایش درجه حرارت باعث تسریع در رشد و نمو خشخاش میشود و گیاه زودتر از زمان معین به ساقه میرود در نتیجه عملکرد به شدت کاهش می یابد . خشخاش در طول رویش احتیاج نسبتا زیادی به تابش نور خورشید دارد . درین زمینه ، تحقیقات نشان میدهد که نور نقش عمده ای در افزایش عملکرد کپسول و مقدار آلکالوییدهای آن دارد .
سنتز آلکالویید های خشخاش ، تحت تاثیر نور و درجه حرارت قرار میگیرد . درجه حرارتهای بالا نیز باعث افزایش آلکالوییدهای خشخاش میشود . آبیاری خشخاش باید با دقت انجام گیرد . زیرا ، آبیاری زیاد و همچنین آبیاری در زمانهای نامناسب ، باعث ابتلای خشخاش به بیماریهای مختلف میشود . گیاهان از بدو رویش تا ساقه دهی به مقادیر متوسطی آب و همچنین درجه حرارت متوسط (12 تا 14 درجه سانتی گراد) نیاز دارند . در این مرحله ، هوای بسیار سرد و بارندگی ( آبیاری ) فراوان و همچنین هوای بسیار گرم و خشک برای گیاهان مناسب نیست و سبب کاهش عملکرد آنها میشود . گیاهان در هنگام گلدهی ( مرحله ی پنجم ) ، به مقادیر کمی آب نیاز دارند . درین مرحله ، آبیاری از نوع بارانی مناسب نیست ، زیرا باعث ریزش گلها و عدم گرده افشانی و در نهایت کاهش عملکرد میشود . در جریان نمو میوه و همچنین رسیدن بذرها ، آب کافی باید در اختیار گیاهان قرار بگیرید . کم آبی ، باعث کوچک شدن میوه و همچنین کاهش عملکرد بذر میشود . هوای گرم و خشک در مرحله ی پنجم ، باعث افزایش تشکیل مرفین میشود و آبیاری زیاد درین مرحله نه تنها سبب کاهش مواد مؤثره ( آلکالوییدهای مختلف ) می گردد ، بلکه گیاهان را به انواع بیماریهای قارچی از جمله سفیدک نیز مبتلا میکند .
خاکهای مناسب برای کشت خشخاش
خاکهای مناسب برای کشت خشخاش ، خاکهایی با بافت متوسط ( شنی _ رسی ) یا خاکهای شنی با مقادیر مناسب مواد و ترکیبات هوموسی میباشند . خاکهای شنی زهکشی شده و غنی از مواد و عناصر غذایی نیز برای کاشت این گیاه مناسبند . خاکهای سنگین رسی ، ماسه های بسیار نرم ( بادی ) و فقیر از عناصر و مواد غذایی و خاکهای اسیدی ، برای کشت خشخاش مناسب نیستند . خاکهایی که سریع خشک میشوند و سله تولید میکنند و خاکهایی که آب بر روی آنها میماند و بصورت غرقاب در می آیند ، برای کاشت این گیاه مناسب نیستند . گیاه خشخاش در طول رویش به مقادیر مناسبی مواد و عناصر غذایی نیاز دارد . طوفان و بادهای شدید برای خشخاش مضرند زیرا ، باعث جابجایی خاک و نیز حرکت بذرها و انتقال آنها به نقاط دیگر میشوند .
« پی اچ » خاک برای خشخاش ، بین 4/9 تا 8/2 مناسب است .
تناوب کاشت
خشخاشها گیاهانی هستند که برای رشد و نمو به زمینهایی که غنی از مواد و عناصر غذایی هستند ، نیاز دارند . زمینهایی که در آنها خشخاش کشت میشود ، باید فاقد علف هرز باشند . خشخاش را تقریبا با هر گیاهی میتوان به تناوب کشت کرد . ولی گیاهانی برای تناوب کشت مناسب ترند که نه تنها باعث افزایش مواد غذایی خاک میشوند ، بلکه مانع گسترش علفهای هرز نیز می گردند . گیاهان یکساله ی متعلق به خانواده ی پروانه آسا که دوره ی رویشی کوتاهی دارند ( زود برداشت میشوند ) و باعث گسترش علفهای هرز نیز نمیشوند ، گیاهان مناسبی برای تناوب کشت با خشخاش هستند . پس از برداشت خشخاش ، بهتر است گیاهان وجینی و گیاهانی مانند چغندر ، سیب زمینی و غلات کشت شوند . کاشت خشخاش پس از گیاهانی که مقدار زیادی ریشه در خاک باقی بگذارند مناسب نیست و در کیفیت و کمیت محصول ، تاثیر منفی میگذارد . چنانچه خشخاش در خاکهای غنی از مواد و عناصر غذایی کاشته شده باشد ، محصول را خیلی زود ( اواخر تیر _ اوایل مرداد ) میتوان برداشت کرد . پس از برداشت خشخاش ، زمین نه تنها از مواد غذایی غنی است ، بلکه از ساختمان مناسبی نیز برخوردار خواهد بود و کشت پاییزه ی گیاهان مورد نظر را میتوان با موفقیت انجام داد . زمینهایی را که از کیفیت مطلوبی برخوردار یستند ، می توان 3 تا 5 سال بصورت آیش نگه داشت ، و خشخاش را پس از آماده شدن زمین در آن کشت کرد .
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز
همانطور که ذکر شد خشخاش دوره ی رویشی نسبتا کوتاهی دارد ، ازین رو ، در طول رویش برای افزایش عملکرد و بهبود در کمیت و کیفیت مواد مؤثره ، باید از مواد و عناصر غذایی مناسبی که به آسانی و در مدت زمان کوتاهی که قابل جذب این گیاه باشند ، استفاده نمود . از مهم ترین عناصر مورد نیاز خشخاش که به راحتی بوسیله ی آن جذب میشوند و نیز نقش قابل ملاحظه ای در عملکرد دارند ، میتوان از ازت و فسفر نام برد . تحقیقات نشان میدهد که کودهای پتاسیم تاثیر کمی در عملکرد کپسول دارند . برای تولید 3/5 تن در هکتار پیکر رویشی و 1/2 تن در هکتار کپسول ، گیاهان 102/5 کیلوگرم ازت ، 192 کیلوگرم اکسید فسفر و 114/4 کیلوگرم اکسید پتاس از خاک جذب می کنند و برای تولید هر 100 کیلوگرم بذر خشخاش به 3/2 کیلوگرم ازت ، 1/6 کیلوگرم اکسید فسفر ، 0/72 کیلوگرم اکسید پتاس و 1/8 کیلوگرم کلسیم نیاز دارند .استفاده از کودهای حیوانی نتیجه ی مطلوبی در عملکرد خشخاش دارد . از آنجا که گیاه خشخاش دوره ی رویشی کوتاهی دارد ، در هنگام افزودن کودهای حیوانی باید دقت نمود که برای تجزیه و تبدیل مواد آلی غیر قابل استفاده به مواد معدنی قابل استفاده ی گیاه ، زمان کافی وجود داشته باشد . به همین دلیل ، کودهای کاملا پوسیده که در اوایل پاییز به زمین داده میشود ، تاثیر مثبتی در اقزایش عملکرد خواهد داشت .
آماده سازی خاک
چون خشخاشها بذرهای کوچکی دارند ، آماده کردن زمین زراعی و تهیه ی بستر مناسب برای بذر ، اهمیت بسیاری دارد . چنانچه خشخاش با غلات به تناوب کشت شده باشد ، پس از برداشت آنها بلافاصله باید زمین را برای کشت خشخاش آماده نمود . افزودن کودهای شیمیایی و انجام شخم عمیق در فصل پاییز در زمینهایی که خشخاش اوایل بهار در آن کشت میشود ، ضروری است . همچنین ، قبل از کاشت باید باقی مانده ی علفهای هرز را وجین کرد .
در فصل بهار نباید از وسایلی استفاده کرد که سبب تبخیر و کاهش رطوبت خاک میگردد ( نظیر شخم عمیق یا نیمه عمیق و … ) درین فصل تنها زمین را باید هموار نمود . چون خاک سطحی که در مجاورت بذر قرار میگیرد باید دارای ذراتی کوچک و متراکم باشد ، قبل از کاشت با استفاده از غلطکی مناسب ، بستر سطحی خاک را متراکم میکنند تا اگر احیانا ذرات خاک فضای زیاد و نامناسبی داشته باشند ، فاصله ی مناسبی بین آنها ایجاد گردد ( اعمال فوق باید تا حدالامکان اوایل بهار انجام گیرد ) .
تاریخ و فواصل کاشت
کاشت و تکثیر خشخاش بوسیله ی بذر انجام میگیرد . حداقل حرارت لازم برای جوانه زدن آن ، 3 تا 4 درجه ی سانتی گراد است . این حرارت در خاک ، به شرایط آب و هوایی ، بافت و وضعیت خاک بستگی دارد . خشخاش در مناطق خیلی سرد ، در بهار و در مناطق معتدل ، در فصل پاییز کشت میشود . بطور کلی ، کشت بهاره ی خشخاش را می توان از اواسط زمستان ( بهمن ) تا اوایل بهار ( فروردین ) انجام داد . معمولا وقتی امکان کار روی زمین وجود داشته باشد ( خاک از حالت انجماد زمستانی خارج شده باشد ) ، می توان کشت بهاره را آغاز نمود . از آنجا که گیاهان به سرما حساس نیستند ، توصیه میشود کشت بهاره ی خشخاش تا حد ممکن خیلی زود شروع شود . چنانچه هوای مناطقی که خشخاش در آنها کشت شده بسیار سرد باشد ، بذر ها رشد نمیکنند ، ولی از نظر فیزیولوژیکی کاملا سالم بوده و از قوه ی رویشی مناسبی برخوردار خواهند بود . با مساعد شدن هوا ، جوانه زنی و رویش آنها آغاز میشود . زمان مناسب برای کشت پاییزه ، اوایل پاییز ( اوایل مهر تا اوایل آبان ) میباشد . درین صورت ، گیاهان تا مرحله ی 4 تا 6 برگی به رشد خود ادامه میدهند . پس از پشت سر گذاشتن سرمای زمستان ، از اوایل بهار رویش آنها شروع میشود . تحقیقات نشان میدهد ماده ی مؤثره ( آلکالویید ) گیاهانی که فصل پاییز کشت شده اند ، کمیت و کیفیت مناسب تری خواهد داشت . کاشت متراکم گیاهان در فصل پاییز مناسب است ، زیرا سبب افزایش مقاومت آنها به سرما خواهد شد ، و سرما زیان کمتری به محصول وارد خواهد آورد . بذرها در ردیف هایی به فاصله ی 35 تا 40 سانتی متری کشت میشود . فصل بهار ( اواخر فروردین _ اوایل اردیبهشت ) گیاهان را باید _ در صورت نیاز _ در طول ردیف ها تنک نمود .
تعداد مناسب گیاه در هر متر مربع متفاوت است و به شرایط آب و هوایی و بافت خاک بستگی دارد . بطور متوسط ، 30 تا 40 بوته در هر متر مربع و تراکم 300 تا 400 هزار بوته در هر هکتار ، مناسب است .
روش کاشت
برای کشت خشخاش از روشهای متعددی استفاده میشود که مهم ترین آنها عبارتند از :
1.کاشت متراکم : درین روش ، بذر ها را در ردیف های مورد نظر بطور متراکم میکارند . پس از رویش و چند برگی شدن ، گیاهان را در طول ردیف به تعداد مورد نظر تنک میکنند . از آنجا که این روش کار زیادی را می طلبد ، کمتر مورد استفاده قرار میگیرد ( مگر در سطوح کوچک کشت ) . بذر مورد نیاز برای هر هکتار ، 3 تا 3/5 کیلوگرم با کیفیت مطلوب میباشد .
2.استفاده از اشعه : استفاده از اشعه در اکثر کشورها رایج است . یذرهایی که تحت تاثیر اشعه قرار گرفته اند ، با بذرهای سالم و پرتو نگاری نشده ( به نسبت یک پنچم بذر سالم و چهارپنجم بذر پرتو نگاری شده ) ، مخلوط و سپس در طول ردیف ها کاشته میشوند . درین حالت تمام بذر ها جوانه میزنند ( بذرها وقتی بصورت متراکم کاشته شوند ، سبب تسریع در جوانه زنی یکدیگر میشوند ) . بذر هایی که تحت تاثیر اشعه قرار گرفته اند ، پس از رویش ش میشوند و رشد و نمو بذرهای پرتو نگاری نشده همچنان ادامه می یابد . درین حالت ، بدون اینکه احتیاجی به تنک کردن باشد ، گیاهان از تراکم مناسب و مطلوبی برخوردار خواهند شد . این روش ، در مقایسه با روش قبلی ( کاشت متراکم ) ، حدود 50 تا 80 درصد کار کمتری را میطلبد . مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار ، 3 تا 3/5 کیلوگرم است ( اعم از پرتو نگاری شده یا سالم ) .
3. بذرهای مخلوط : مخلوط کردن بذرهای خشخاش با بذرهای بو داده شده خشخاش و یا ترکیب با سایر مواد دیگر نظیر شن ریزه و غیره روش دیگری است که برای کاشت خشخاش استفاده میشود . اگرچه این روش را در بعضی از کشورها بکار میبرند ، ولی روش منسبی نیست و کمتر مورد استفاده قرار میگیرد . زیرا ، همانطور که گفته شد ، بذرها هنگام جوانه زنی به یکدیگر کمک میکنند و باعث رویش یکدیگر میشوند . درحالیکه ، در روش مخلوط این امتیاز وجود ندارد ، فقط درصدی از آنها رویش مینمایند . بذر مورد نیاز برای هر هکتار 1/5 تا 2 کیلوگرم است .
4.روش دراژه : چون خشخاش بذرهای بسیار کوچکی دارد و نمیتوان آنها را بصورت تک تک و در فواصل معین کشت نمود ، آنها را بصورت دراژه درآورده ( چند بذر که با ماده ی مناسبی بهم چسبیده باشند ) ، سپس آنها را بصورت تک تک و در فواصل معین کشت مینمایند . درین روش ، مقدار بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین ، 8 تا 10 کیلوگرم است . عمق بذر خشخاش در موقع کاشت متفاوت است و به نوع خاک و شرایط آب و هوایی محل رویش بستگی دارد ( بین 1 تا 1/5 سانتی متر ) . کاشت بذر در اعماق بیشتر مناسب نیست ، زیرا قادر به سبز شدن و بیرون آمدن از خاک نخواهد بود ، یا در صورت رویش از رشد و نمو یکسانی برخوردار نخواهند شد .
مراقبت و نگهداری
مراقبت از خشخاش ، قبل از کاشت گیاه آغاز میشود . پس از برداشت گیاهانی که با خشخاش به تناوب کشت شده اند ، زمین را باید آماده نمود . برای کاشت باید از بذرهایی استفاده کرد که کاملا سالم بوده و عاری از هرگونه قارچ یا عامل بیماری زای دیگر باشند . ازین رو ، قبل از کاشت ، باید بذرها را با موادی نظیر تی . ام . تی . دی یا فالیزان و یا ویتاواکس ( به مقدار 2 تا 3 گرم بر کیلوگرم ) تیمار نمود . همچنین ، زمین مورد نظر را قبل از کاشت بذرها باید برضد آفات مضر ( نظیر لار و حشرات ، بعضی از کرمها و آبدوزک ) ضدعفونی کرد . از مواد مناسبی که برای ضدعفونی خاکها بکار میروند ، میتوان از بازودین ، فورادان 10 گ و سوین به مقدار 15 تا 20 کیلوگرم در هکتار بصورت طعمه یا محلول پاشی استفاده نمود ( پس از استفاده ازین مواد ، خاک را باید برگردان کرد ) . پس از تنک کردن گیاهان در طول ردیف ها نیز میتوان از فورادان 10 گ برای ضدعفونی کردن خاک استفاده کرد . مبارزه با علفهای هرز در طول رویش گیاهان ضروری است و در کمیت و کیفیت محصول نقش مؤثری دارد . از علف کشهای مناسب ، میتوان از دیکوران به مقدار 1/5 تا 1/7 کیلوگرم در هکتار ، نام برد . زمان مناسب برای استفاده از این علف کش ، قبل از کاشت یا پس از کاشت و قبل از رویش بذر میپاشند . چنانچه ازین علف کش با تاخیر ( هنگام رویش گیاه ) استفاده شود ، باعث خشک شدن گیاهان میشود . چنانچه قبل از کاشت بذرها ازین علف کش استفاده شود ، تاثیر آن تا 4 تا 6 هفته باقی میماند و زمین فاقد هرگونه علف هرز خواهد بود .
برای مبارزه با علفهای هرز ، میتوان از علف کشهای انتخابی مناسب نیز استفاده کرد . دیکوران از علف کشهای انتخابی است که به مقدار 2 کیلوگرم در هکتار مورد استفاده قرار میگیرد . زمان مناسب برای استفاده از آن ، هنگامی است گه گیاهان در مرحله ی 8 تا 10 برگی باشند . ازین علف کش میتوان 2 بار تا برداشت محصول استفاده کرد . درین صورت ، زمین عاری از هرگونه علف هرز میشود . اگر از روش اشعه برای کاشت استفاده شده باشد ، بکار بردن علف کش دیکوران مناسب نیست و بجای آن باید قبل از کاشت یا پس از کاشت و قبل از رویش بذر ، از علف کش مزوتوکس به مقدار 7 تا 10 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد . از علف کشهای انتخابی دیگری که میتوان در مرحله ی 2 تا 4 برگی گیاهان استفاده نمود ، می توان از رگلون 8 درصد نام برد . چنانچه پس از استفاده از علف کش ها بعضی علفهای هرز در زمین باقی بمانند ، باید برای از میان برداشتن آنها از روشهای مکانیکی استفاده کرد . برگردان کردن خاک نه تنها باعث ازبین رفتن باقیمانده ی علف های هرز میشود ، بلکه سبب تسریع در تهویه ی خاک شده و رشد و نمو گیاهان را سرعت میبخشد . تا قبل از به ساقه رفتن گیاهان ، چندبار میتوان عمل برگردان کردن خاک را انجام داد . اگر کشت خشخاش با استفاده از روش اشعه انجام شده باشد ، گیاهان به تنک کردن نیاز ندارند و در فواصل مناسبی از یکدیگر در طول ردیف ها رشد میکنند . ولی چنانچه از روش کشت متراکم استفاده شده باشد ، باید آنها را در طول ردیف ها تنک کرد
در اینصورت ، فاصله ی دو بوته از یکدیگر ، 2 تا 6 سانتی متر باشد . گیاهان را باید در مرحله ی 4 تا 6 برگی تنک کرد . چنانچه عمل تنک کردن با تاخیر انجام شود ، نه تنها این عمل با مشکل مواجه خواهد شد ، بلکه میزان محصول نیز به نحو چشمگیری کاهش می یابد . معمولا عمل تنک کردن را با دست یا ماشین های مخصوص انجام میدهند ، و چون این عمل بسیار وقت گیر است ، اخیرا از مواد شیمیایی ( علف کش ها ) برای تنک کردن گیاهان خشخاش استفاده میشود . این روش با استفاده از ماشین های مخصوص علف کشها صورت میگیرد . یک درصد گراماکسون را در تانکرهای مخصوص میریزند و در جهت عمود بر ردیف ها به طول 14 تا 15 سانتی متر ، بر روی گیاهان محلول پاشی میکنند . درین بین ، فاصله ای به طول 5 تا 6 سانتی متر تحت تاثیر علف کش قرار نمیگیرد . گیاهانی که در طول این ردیف ها به این علف کش آلوده شده اند ( به طول 14 تا 15 سانتی متر ) خشک میشوند . در حالیکه گیاهان قسمتهای دیگر ( به طول 5 تا 6 سانتی متر که تحت تاثیر این ماده قرار نگرفته اند ) سالم مانده و به رشد خود ادامه میدهند . بدین ترتیب ، گیاهان در طول ردیف تنک میشوند به هر حال ، پس از تنک کردن ( اعم از مکانیکی و شیمیایی ) ، تعداد مطلوب گیاه در هر هکتار 300 تا 400 هزار بوته است . چنانچه گیاهان تراکم کمتری داشته باشند ، رشد و نمو آنها بهتر و عملکرد گرز ها نیز بیشتر خواهد بود . البته ، در مقیاس وسیع کشت مقدار عملکرد کاهش خواهد یافت . گیاهان در طول رویش ممکن است مورد حمله ی تعدادی از آفات و عوامل بیماریزا قرار گیرند و آسیب زیادی به محصول وارد شود . مهم ترین بیماریهای قارچی ، میتوان از سفیدک ( جنس پرونوسپورا ) نام برد .
برای دفع این قارچ ، میتوان از محلول مناسب ضد قارچ نظیر سوپر کوپروزان 5 درصد یا محلول زینب به مقدار 1/5 تا 2 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود . از بیماریهای دیگر خشخاش ، میتوان بیماریهای مخصوص گرز ( سیاهک گرز خشخاش ) را ذکر نمود . وقتی گیاهان به این بیماری مبتلا شوند ، گرزهای کوچک و تغییر رنگ یافته بوجود می آیند . کاشت بذرها در زمان مناسب بطور فاحشی سبب کاهش احتمال بیماری میگردد . چنانچه خشخاش زودتر کشت شود ، گیاهان به این بیماری مبتلا نخواهند شد . برای مبارزه با آفات مربوط به گرز ، میتوان از محلول وفاتوکس یا دیتریفون به مقدار 20 تا 25 کیلوگرم در هکتار و قبل از گلدهی استفاده کرد . در مرحله ی گلدهی همراه با این سموم ، میتوان از محلول های مصون کننده ی زنبورهای عسل نیز استفاده کرد . شته ها از آفات دیگر این گیاه ( متعلق به زیر خانواده ی آیدینه جنس آفیس ) میباشند . این شته ها با تغذیه از شیره ی گیاه ، علاوه بر تضعیف گیاه ، باعث بد شکلی در اندام ها و ترشح مقدار زیادی عسلک و همچنین سبب انتقال بیماریهای قارچی و ویروسی میشوند . از محلول های وفاتوکس یا پریمور قبل یا بعد از مرحله ی گلدهی ، میتوان بر ضد شته ها استفتده کرد .
برداشت محصول
میوه ها در اواخر تیر تا اوایل مرداد میرسند و آماده ی برداشت میشوند . پس از رسیدن میوه ها ، وقتی آنها را تکان میدهیم صدای برخورد بذرها به دیواره های میوه به گوش میرسد . محصول هنگامی برداشت میشود که هوا خشک و رطوبت حاصل از شبنم صبحگاهی روی گیاهان خشک شده باشد . اگر کشت در مقیاس کوچک انجام گرفته باشد ، میتوان با دست آنها را برداشت کرد . درین حالت ، میوه همراه با ساقه به طول 8 تا 10 سانتی متر از گیاه جدا میشود . سپس با شکستن میوه ، بذرها را از داخل آن خارج میکنند . چنانچه گیاهان در مقیاس وسیع کشت شده باشند ، برداشت محصول با دست امکان پذیر نیست و این کار حتما باید با استفاده از وسایل مکانیکی انجام گیرد . برداشت محصول میتواند در یک مرحله یا در دو مرحله صورت پذیرد :
برداشت محصول در یک مرحله : کپسول را باماشینهای جمع آوری غلات از ناحیه ی 10 تا 20 سانتی متری ساقه زیر میوه برداشت میکنند . این روش مناسب نیست ، زیرا نه تنها باعث شکسته شدن کپسول و له شدن بذرها میشود ، بلکه معمولا گرزها همراه با مقدار بیشتری از ساقه جدا میشوند که تاثیر نا مطلوبی در کیفیت مواد مؤثره ( آلکالویید ها ) میگذارد . چون له و شکسته شدن بذر ها تاثیر نامطلوبی بر روغن آنها دارد و سبب بد مزه (تند ) شدن آنها میشود و از طرفی برداشت محصول در یک مرحله سبب مخلوط شدن پوست میوه ها با بذر میگردد ، برداشت محصول در یک مرحله مناسب نیست.
برداشت محصول در دو مرحله : در مرحله ی اول ، میوه را از فاصله ی ده سانتی متری زیر آن برداشت میکنند ، در مرحله ی دوم آنها را شکسته و بذرها را خارج میکنند ( همواره از دستگاههای مخصوص استفاده میشود ) مزایای این روش عبارت است از : عدم شکسته شدن بذرها و در نتیجه عدم تاثیر نامطلوب در روغن ، و جدا شدن گرز همراه با 10 سانتی متر از ساقه ی زیر آن که هنگام استخراج ماده ی مؤثره ، تاثیر نامطلوبی روی آلکالویید نخواهند داشت . پس از برداشت باید مراقب بود که کپسول ها تحت تاثیر رطوبت محیط قرار نگیرند . به هر حال ، پس از برداشت کپسولها و جدا کردن بذرها ، سایر قسمتهای نامناسب و احیانا ععلفهای هرز آن را جدا میکنند . پس از برداشت ، کپسولها را خشک میکنند . برای این کار میتوان از خشک کن های الکتریکی فضای آزاد یا از اتاقهای مخصوص خشک کن استفاده نمود . درین صورت ، آنها را با ضخامت کمی روی هم پهن و خشک میکنند . رطوبت مجاز در بذرها 9 درصد و در کپسول 10 تا 12 درصد است . پس از خشک شدن ، آنها را بسته بندی و در مناطق کاملا خشک و خنک نگهداری میکنند . مقدار محصول متفاوت است و به اوضاع اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد . مقدار بذر تولید شده ، 9 درصد تا 2/2 تن در هکتار و عملکرد گرز ( وزن خشک ) ، 0/6 تا 2 تن در هکتار است .
جمع آوری بذر
اگرچه خشخاش گیاهی است خودگشن ( انتقال دانه ی گرده بر مادگی بدون عامل خارجی صورت میگیرد ) ، ولی حشرات نقش مهمی در انتقال دانه ی گرده دارند . چنانچه خشخاشهایی از گونه ها یا واریته های نامطلوب در بین گیاهان مورد نظر رویش کرده باشند ، باید بسرعت از محیط مزرعه خارج شوند . بذرهایی برای جمع آوری مناسبند که حشرات در گرده افشانی آنها نقشی نداشته باشند . ازین رو ، باید هنگام جمع آوری بذر به این نکته توجه نمود که تا فاصله ی 500 متری از گیاهان مورد نظر ، گیاهان دیگری از گونه های دیگر یا واریته های نامطلوب کشت نشده باشند . هنگام گلدهی خشخاش ها در مزرعه ، میتوان از روی رنگ گل آنها « پایه های ناخوانده » را مشخص کرد . همچنین ، تفاوت شکل و اندازه ی کپسول در گونه ها و واریته های مختلف ، از راههای تشخیص گونه های خشخاش است . هنگام برداشت بذرها باید دقت نمود که بذر گیاهان سمی نظیر بذرالبنج ، تاتوره و شوکران کبیر با بذر خشخاش مخلوط نشود .
مقالات مرتبط
روغن خشخاش : فواید بی نظیر دارویی و درمانی روغن خشخاش