همه چیز درباره مارچوبه

نام علمی:

Asparagus officinalis

تیره:

Asparagaceae

گیاهشناسی

مارچوبه گیاهی تک لپه و چندساله و دوپایه است که دارای ساقه های نرم که به طور معمول اسپیر (Spear) نامیده می شود، می باشد. ریزوم این گیاه ریشه های ضخیم و گوشتی دارد که در مقابل سرمای زمستان مقاوم است. ریشه مارچوبه چندین سال در زمین باقی می ماند. برگ های مارچوبه دارای بریدگی های زیادی است.مارچوبه دارای دو نوع ساقه است. اول ساقه های هوایی نازک به رنگ سبز که پس از برداشت ساقه های جوان به وجود می آید و ارتفاع آن گاهی اوقات به پنج متر نیز می رسد. دیگری ساقه های جوان است که قسمت های قابل استفاده مارچوبه را تشکیل می دهد. این ساقه ها از روی ریزوم ظاهر می شوند و قبل از اینکه از خاک خارج شوند باید قطع گردند. طول این ساقه ها بین 15 تا 25 سانتیمتر متغیر است. ساقه های هوایی و برگ ها در اثر سرمای زمستان خشک می شوند.بخش زیرزمینی این گیاه از ریزوم با تعدادی جوانه و ریشه های ذخیره ای و افشان تشکیل شده است که به طور کامل تاج نامیده می شود. ریشه های ذخیره ای آبدار و گوشتی و غیرمنشعب می باشند که این به دلیل دارا بودن نقش ذخیره ای در آنها است و به طور کل این ریشه ها قدرت جذب کمی دارند و نقش جذب مواد بر عهده ریشه های افشان می باشد. ریشه های افشان طول عمر کوتاهی دارند و هر ساله از بین رفته و ریشه های جدید جایگزین آنها می شوند. ریشه های افشان از بافت آوندی ریشه های ذخیره ای منشعب می شوند. ریزوم ها به طور گسترده ای بافت های بزرگ را احاطه کرده و ذخیره ی کمی از کربوهیدرات ها دارند، در واقع به عنوان یک رابط یا مجرا برای انتقال کربوهیدرات ها از ریشه های ذخیره ای به بافت های بالا نقش دارند.گل های نر و ماده معمولاً مجزا و روی دو پایه قرار دارند ولی در برخی موارد، هر دو نوع گل روی یک پایه نیز دیده می شوند. گل های نر دارای 6 پرچم به رنگ زرد طلایی هستند که نمای زرد رنگی به گل های بی رنگ می دهند. گل های ماده با 6 گلبرگ کوچک به رنگ سبز و یک مادگی برجسته قابل تشخیص اند. گل های نر علاوه بر دارای بودن 6 پرچم، دارای یک بساک فعال و یک کلاله ناقص و تخمدان غیرفعال می باشند و گل های ماده دارای یک مادگی با تخمدان سه برچه ای و بساک رشد نکرده اند. گل های مارچوبه دارای شهد بوده و به وسیله حشرات گرده افشانی می گردند.

خواص دارویی و کاربردهای صنعتی

امروزه از مارچوبه به صورت کنسرو شده، منجمد شده و آبگیری شده استفاده می شود. اگرچه مارچوبه کنسرو شده ارزش غذایی بیشتری نسبت به نوع منجمد شده دارد، اما محصولات منجمد شده کیفیت بالاتری دارد.بذر مارچوبه به عنوان جانشینی برای قهوه عمل می کند.ساقه جوان خوراکی (اسپیر) شامل اسید آسپاراژین، اسید آمینو سوکسینیک و منو آمید است. روغن های اتری گوگرددار (متیل مرکاپتان و وانیلین)، سلولز، املاح معدنی و ویتامین های مختلف موجود در آن باعث طعم و مزه مخصوص و خواص دارویی آن می شود. انواع سبز مارچوبه دارای ویتامین های بیشتری هستند.مصرف مارچوبه برای بیماران مبتلا به امراض کلیوی توصیه می شود.مارچوبه دارای ترکیبی به نام روتین است که از خونریزی جلوگیری می کند.

ارزش غذایی

هر صد گرم از بخش خوراکی این گیاه دارای 85 کیلوژول (20 کیلوکالری) انرژی، 1.88 گرم قند، 2.1 گرم فیبر، 0.12 گرم چربی، 2.2 گرم پروتئین، 38 میکروگرم ویتامین آ، 449 میکروگرم بتاکاروتن، 710 میکروگرم لوتئین زآزانتین، 0.143 میلیگرم تیامین، 0.141 میلیگرم ریبوفلاوین، 0.978 میلیگرم نیاسین، 0.274 میلیگرم پانتوتنیک اسید، 0.091 میلیگرم ویتامین ب6، 52 میلیگرم فولات، 16 میلیگرم کولین، 5.6 گرم ویتامین ث، 1.1 گرم ویتامین ای، 41.6 میکروگرم ویتامین کا، 24 میلیگرم کلسیم، 2.14 میلیگرم آهن، 14 میلیگرم منیزیم، 0.158 میلیگرم منگنز، 52 میلیگرم فسفر، 202 میلیگرم پتاسیم، 2 میلیگرم سدیم و 0.54 میلیگرم روی می باشد.

نیازهای اکولوژیکی

مارچوبه در آب و هوای نسبتاً گرم بهتر رشد می کند. مناطقی که خطر یخبندان در آن وجود دارد و یا مناطق بادخیز برای کشت و پرورش این محصول مناسب نیست. دمای بین 16 تا 24 درجه سانتیگراد برای تولید ساقه های جوان خوراکی مناسب است. نور و گرمای کافی در نیمه دوم سال برای رشد مارچوبه ضروری بوده و تنها در این صورت است که گیاه می تواند مواد غذایی زیادی در خود ذخیره کرده و در میزان محصول و زمان برداشت تأثیر بگذارد.حرارت خاک بیش از 10 درجه در نزدیکی تاج برای آغاز سبز شدن جوانه ها کافی است. قسمت های هوایی گیاه ممکن است به وسیله یخبندان صدمه دیده یا از بین بروند. در زیر زمین تاج ها می توانند از صدمات یخبندان رهایی یابند. البته در صورتی که یخبندان شدید نباشد. برای با درجه حرارت زیر صفر، تاج ها از سرما و یخبندان با خاکپوش حفظ می شوند. این ارقام از نظر مقاومت به سرما متنوع هستند. به همین علت مارچوبه در مناطقی که دارای خاک سبک و آفتاب زیاد است کشت می شوند. مارچوبه در مقابل سرمای بدون یخبندان های مداوم مقاوم است. با وجود این می توان آن را در همه نوع آب و هوایی کشت کرد.خاک های عمیق لومی و یا شنی برای کشت انواع سفید مارچوبه مناسب است. کاشت انواع سبز در زمین های سنگین با مواد غذایی کافی امکان پذیر است. مناسب ترین پی اچ خاک برای زراعت مارچوبه 6.5 است. خاک های سرد و مرطوب رسی برای کشت این محصول مناسب نیست. به طور کلی زمین های سبک که معمولاً نیاز گرما و هوای اطراف ریشه را بهتر از زمین های سنگین فراهم می کنند، ترجیح دارند.

آماده سازی خاک

مارچوبه بهترین محصول را در خاک عمیق ، حاصلخیز ، خنک ، آفتابگیر ، قوی و با زهکشی خوب می دهد مارچوبه در خاکهای مختلف که از حیث مواد آلی غنی باشند رشد می کند و محصول می دهد ولی بطور اختصاص خاکهای شتی و شنی لومی و لومی سیلتی که با مواد آلی و هوموس تقویت شوند بسیار مناسب هستند مارچوبه در خاکهای اسیدی نمی تواند رشد کند مگر آنکه خاکها به وسیله آهک اصلاح شوند مناسب ترین pH برای رشد مارچوبه بین 6 تا 7/6 می باشد. در خاکهایی که کمی قلیایی باشند کشت با موفقیت انجام می شود و محصول می دهد مارچوبه یک سبزی چند ساله است و می تواند 10 تا 20 سال در زمین باقی بماند لذا در تهیه زمین باید دقت کافی مبذول گردد. بخصوص چنانچه هدف آن باشد که این گیاه به وسیله بذر تکثیر شود باید زمین صاف، نرم بدون کلوخ و کاه باشد. شخم عمیق زده شود و بعد از آن کلوخ ها به وسیله دیسک یا دندانه نرم شوند و زمین تسطیح گردد. مارچوبه به هوموس و مواد آلی زیاد نیاز دارد و نسبت به کودهای حیوانی واکنش مثبت نشان می دهد لذا قبل از کاشت مارچوبه میتوان کودهای حیوانی را به زمین داد. مقدار کود های شیمیایی نیز با توجه به مقدار مواد غذایی موجود در خاک حدود 200 کیلو ازت ، 80 کیلوگرم P2O5 ، 300 کیلوگرم K2O برای هر هکتار در نظر گرفته می شود کود ازته را به مقدار 50 درصد در هنگام احداث پشته ها (حدود 10 روز قبل از پایان برداشت محصول) و 50 درصد بقیه را در تابستان به زمین می دهند کودهای فسفاته پتاسه را قبل از احداث پشته ها می دهند.

تاریخ و فواصل کاشت

موقع انتقال نشاء اوایل بهار می باشد عمق شیار در خزانه 20 تا 25 سانتی متر فاصله دو شیار 40 تا 60 سانتی متر می باشد در زمین اصلی بوته ها به فاصله 40 تا 50 سانتی متر در ردیفهایی بین 90 تا 150 سانتی متر از یکدیگر کاشته میشوند

کاشت

ازدیاد مارچوبه به دو روش رویشی و جنسی صورت می گیرد. در کشت مستقیم بعد از آماده کردن زمین ، زمین به جوی و پشته تبدیل می گردد عرض پشته بین یک تا یک و نیم در نظر گرفته می شود سپس بذور در ته جوی کاشته می شوند. بهتر است به منظور سرعت بخشیدن به سبز شدن بذر، بذور قبل از کاشت به مدت 24 ساعت در آب خیسانده شوند آنگاه شیارهایی به عمق یک سانتی کمتر در کف جویها ایجاد می کنیم و بذور را در شیارهای آنها می‌کاریم و به وسیله خاک سبک و مرطوب آنها را می پوشانیم. تا سبز شدن بذر و چوبها مرطوب نگه داشته می شوند آبیاری باید به روش بارانی صورت گیرد. مدت جوانه زدن بذر طولانی می باشد و به عواملی مثل دما و رطوبت خاک بستگی دارد و شاید بین 15 تا 40 روز متغیر باشد. بوته ها در فاصله 10 سانتی متری تنک می شوند بتدریج که گیاه رشد میکند روی بوته و اطراف آن خاک نرم همراه با کود حیوانی پوسیده داده می شود بدین ترتیب در سال اول بوته رشد کامل می نماید و محصولی برداشت نخواهد شد. میزان بذور مورد نیاز در کشت مستقیم بین یک تا دو کیلو گرم در هکتار می باشد. روش مرسوم و متداول کشت مارچوبه تهیه خزانه و انتقال بوته های یکساله به محل اصلی می باشد. در این روش باید سعی شود که در هنگام انتقال بوته ها به محل اصلی به ریشه ها صدمه نرسد.در هنگام تهیه خزانه باید دقت شود که زمین کاملاً آماده و با کودهای حیوانی و شیمیایی تقویت شده باشد زمین به شیار تبدیل می شود عمق شیار 20 تا 25 سانتی متر و فاصله دو شیار 40 تا 60 سانتی متر در نظر گرفته میشود، بذور در ته شیار کاشته می شوند با رشد بوته ها روی آنها خاک داده می شود. بدین ترتیب بوته ها در سال دوم آماده انتقال به محلی اصلی می گردند موقع انتقال نشاء اوایل بهار می باشد. در هنگام انتقال ابتدا زمین اصلی به جوی و پشته تبدیل می شود. سپس بوته ها به فاصله 40 تا 50 سانتی متر از یکدیگر درروی ردیف هایی که 90 تا 150 سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند کاشته می شوند بوته های آماده شده در خزانه را تاج (Crown) می گویند. نحوه انتقال تاج به محلی اصلی بدین ترتیب میباشد که در اوایل بهار در ته جویها کود حیوانی پوسیده همراه با ماسه و خاک نرم به عمق 5 تا 7 سانتی ریخته می شود. سپس تاجهای یکساله درته جویها روی کود پوسیده طوری قرار داده می شوند که فاصله آنها از یکدیگر حدود 30 تا 50 سانتی متر باشد. ریشه های بوته روی خاک نرم پخش می گردند سپس روی ریشه ها به وسیله خاک و کود پوشیده میشود. بتدریج که تاج شروع به رشد میکند اطراف بوته ها و روی آنها خاک و کود قرار داده می شود بنابراین تا آخر فصل رشد جویها از خاک و کود پر می گردند بدین ترتیب بوته. مارچوبه در سال اول، رشد کافی کرده هیچ گونه برداشت محصول صورت نمی گیرد. شاید در سال دوم تعداد کمی اسپی یر (Spear ساقه های هوایی که نسبتاً ضخیم بوده و قابل خوردن می باشند) تولید و برداشت شود. برداشت اصلی از سال سوم شروع می گردد. معمولاً مقدار تاج آماده شده از یک هکتار خزانه برای کاشت حدود 10 هکتار زمین اصلی کفایت می کند. در هنگام انتقال تاج های یکساله باید دقت شود که تاجهای ضعیف حذف شود زیرا محصول کمتری می دهند تاجهای دو ساله و یا سه ساله برای انتقال مناسب نیستند.

داشت

چون مارچوبه یک سبزی چند ساله است بنابراین مراقبتهای ویژه لازم دارد. با علفهای هرز بشدت باید مبارزه شود. این مطلب در مورد علفهای هرز چند ساله جدی تر است در غیر این صورت علفهای هرز به طرق مختلف ریشه، ریزوم ، غده و بذر ، ایجاد مزاحمت می کنند و مبارزه با‌آنها مستلزم هزینه سنگین می باشد لذا هنگام آماده کردن زمین، استفاده از انواع علف کشها توصیه می شود نرم کردن زمین در اوایل بهار یکی دیگر از کارهایی است که در مورد مزرعه مارچوبه باید انجام گیرد. بدین جهت در اوایل بهار به منظور مبارزه با علفهای هرز و نرم کردن سطح خاک با دیسک سبک، زمین دیسک زده می شود. بدین ترتیب چنانچه قسمتهای هوایی بوته ها از سال قبل باقی مانده باشند، از بین خواهند رفت. چنانچه می خواهیم کود شیمیایی به زمین بدهیم باید این کار در هنگام دیسک زدن صورت گیرد. برای این منظور مقدار 200 کیلوگرم در هکتار از کودهای کامل توصیه میشود. به منظور سفید کردن ساقه های مارچوبه در اوایل بهار پای بوته و روی آن با کود پوسیده و خاک نرم پوشیده می شود. این کار در سطح وسیع با ماشین آلات انجام می گیرد. اگر در آخر فصل به زمین کو شیمیایی داده می شود بهتر است آنرا با خاک مخلوط و بین ردیفها پخش کرد. مزرعه مارچوبه باید مرطوب و نم دار باشد از این رو آبیاری باید مرتب صورت گیرد این مسئله در مناطق خشک اهمیت بیشتری دارد. بوته مارچوبه مورد حمله حشرات زیادی قرار می گیرد از مهمترین آنها سوسک مخصوص بوته مارچوبه می باشد از بیماریهای مارچوبه بیماری زنگ مارچوبه است که برای مبارزه باید از ارقام مقاوم استفاده نمود جمع آوری بوته های آلوده و سوزاندن راه دیگر برای مبارزه با آن است.

برداشت

معمولاً برداشت مارچوبه از سال سوم شروع می شود یعنی دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلی اگر کاشت، داشت و نگهداری مزرعه بخوبی انجام گیرد، شاید در سال دوم تعداد کمی از اسپی یرهان قابل برداشت باشند ولی بهتر است در سال دوم محصول برداشت نشود.در اینصورت بوته ها قوی شده و مواد غذایی در اندام های زیر زمینی تاج ذخیره می گردد و در طی این مدت به بوته فرصت داده می شودکه رشد ریشه هایش کامل گردد و به این ترتیب بوته برای سال سوم آماده بهره برداری می شود. قاعدتاً برداشت از بهار سال سوم آغاز می گردد برداشت وقتی شروع می شود که طول اسپی یر ها بین 15 تا 25 سانتی متر باشد. اسپی یر ها را می توان از روی سطح خاک و یا از 2 تا 5 سانتی متری زیر خاک قطع نمود. این کار باید با دقت انجام شوده که به ساقه هایی که هنوز از خاک خارج نشده اند، صدمه ای وارد نشود برداشت مارچوبه از اوایل بهار شروع 6 الی 8 هفته به طول می انجامد چنانچه عمل برداشت بیشتر ادامه یابد مواد غذایی در ریشه های متورم ذخیره نمی شود و بوته برای سال آینده ضعیف باقی ماند. و به منظور سفید کردن اسپی یر ها باید در اوایل بهار روی ساقه به وسیله خاک پوشانده شود. هنگام برداشت می توان خاکهای اطراف اسپی یر را عقب زد سپس به برداشت اقدام کرد. بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافاصله مورد استفاده قرار گیرد. برای این کار آنها را شسته، دو طرف ساقه را به اندازه کمتر از یک سانتی متر قطع می کنند و به صورت آب پز یا پخته شده به مصرف می رسانند. در شرایط مناسب دمای 3 تا 4 درجه سانتی گراد و با رطوبت نسبی 70 تا 80 درصد می توان مارچوبه را برای چند ماه نگهداری کرد.

دامنه انتشار

آذربایجان ، خوی ، تبریز ، نواحی مختلف البرز قصر قجر ، جلفای اصفهان ، اراک ، کرمانشاه ، جنوب ایران، مهار لو در شیراز پرورش آن در دزفول رواج پیدا نموده است.